İşçilik Hak ve Alacakları-2

Meryem Sarıkaya


Bu yazımızda iş sözleşmelerinin akıbetine bağlı olmaksızın talep edilebilecek hak ve alacakları inceliyoruz. Ücret alacağı, fazla mesai alacağı, ulusal bayram ve genel tatil ile hafta tatili ücret alacağına dair bilmeniz gerekenleri okumanıza sunarız


 
İşçilik Hak ve Alacakları-1 başlıklı bir önceki yazımızda iş sözleşmesi sona erdiğinde talep edilebilecek hak ve alacaklar konusuna değinmiş idik. İşçinin iş ilişkisi devam ederken de talep edebileceği birtakım işçilik alacakları mevcuttur. Bu işçilik alacaklarını talep edebilmek için iş sözleşmesinin sona ermesi şart değildir. Dolayısıyla şartları oluştuğu takdirde gerek iş sözleşmesi devam ederken gerekse iş sözleşmesinin sona ermesinden sonra talep edilebilecektir. Bu alacaklar aşağıda ele alınmıştır;
 
 
  • Ücret alacağı
  • Fazla mesai alacağı
  • Ulusal bayram ve genel tatili ücret alacağı
  • Hafta tatili ücret alacağı 
 
 
Ücret Alacağı
 
Ücret alacağı kanuni tanımı ile işçiye iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutardır. İşçinin ücret alacağı, çalışmasının akabinde en geç ayda bir ödenmektedir. Muharrer senetle (bono ile), kuponla veya diğer herhangi bir şekilde ücret ödemesi yapılamamaktadır. 
 
İşveren tarafından işçiye yalnızca para değil, para ile ölçülmesi mümkün birtakım menfaatler de sağlanması mümkündür. İşçinin bu alacakları süresinde ödenmediği takdirde bu konuda yasal birtakım hakları bulunmaktadır;
 
 
1.1.Çalışmaktan Kaçınma Hakkı
 
Bunlardan ilki işçinin iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınma hakkıdır. Bu hakkın kullanılması için ücretin ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden olmaksızın ödenmemesi gerekir. Prim, ikramiye gibi ücret eklerinin de ödenmemesi halinde çalışmaktan kaçınma hakkı kullanılabilmektedir. Ancak bu hakkın dürüstlük kuralları ile bağdaşmayacak şekilde kullanılmaması gerekir.
 
Çalışmaktan kaçınan işçilerin iş sözleşmeleri çalışmadıkları sürece feshedilemez ve yerine yeni işçi alınamaz. Bu hakkı kullanan işçinin işleri başkasına yaptırılamaz. 
 
 
1.2.İş Sözleşmesinin Haklı Nedenle Feshedilmesi
 
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 24/II-e bendine göre işçinin ücreti kanun hükümleri ve sözleşme şartlarına uygun şekilde hesaplanmaz ve ödenmezse işçinin haklı nedenle derhal fesih hakkı bulunmaktadır. Bu kapsamda ücret alacağını alamayan işçiye haklı fesih imkânı verilmektedir. Böylelikle ücret alacağını alamayan işçi, şartları oluştuğu takdirde kıdem ve ihbar tazminatı alacağını hak edebilmekte ve aynı zamanda işsizlik sigortasından faydalanabilmektedir. 
 
Çalışmaktan kaçınma hakkında geçerli olan yirmi günlük süre burada aranmamakta, ödeme günü geçtikten sonra işçi bu hakkını kullanabilmektedir. Ancak bu hakkı kullanırken dürüstlük ve iyi niyet kurallarına riayet etmesi gerekir.
 
İş sözleşmesinin haklı nedenle feshedilmesi için eylemin öğrenilmesinden itibaren altı iş günü ve her halde fiilin gerçekleşmesinden itibaren bir yıllık süre öngörülmüştür. Ücretin ödenmediği tarih belli olduğu için burada altı günlük süreye dikkat edilmesi gerekir. 
 
 
1.3. Dava Hakkının Kullanılması 
 
İşçi, ücret alacağı ödenmediği takdirde dilerse dava yoluna da başvurabilmektedir. İşçilik ücretinin tahsili için açılacak davalarda görevli mahkeme iş mahkemesidir. İşbu dava davalının yerleşim yeri mahkemesi ile işin veya işlemin yapıldığı yer mahkemesinde açılabilmektedir. 
 
Ücret alacaklarında zamanaşımı süresi beş yıldır. Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanmaktadır. 
 
Yasal düzenlemeler gereği ücret alacağı için dava açılmadan önce arabuluculuk başvurusunda bulunulması zorunludur. Arabuluculuk görüşmelerinde anlaşma sağlanamaması halinde ücret alacağının faizi ile beraber ödenmesi için dava ikame edilmesi mümkün hale gelmektedir. 
 
 
 
Fazla Mesai Alacağı
 
İş Kanunu’nda haftalık çalışma süresi kırk beş saat olarak belirlenmiş olup işveren tarafından işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla mesai yaptırılması mümkündür. 
 
Fazla çalışma, Kanunda yazılı şartlar çerçevesinde yapılan haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla olamaz. 
 
Kanunda fazla çalışma başlığı altında “fazla çalışma” ve “fazla sürelerle çalışma” kavramlarına yer verilmiştir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmede kırk beş saatin altında belirlenmesi halinde bu süreyi aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar “fazla sürelerle çalışma”; haftalık kırk beş saati aşan çalışma süreleri ise “fazla çalışma” olarak ifade edilmektedir. 
 
İşverence fazla saatlerle çalışma yaptırılabilmesi için işçinin onayının alınması gerekmektedir. Uygulamada işverenlerce iş sözleşmesi akdedilirken tek seferlik yazılı onay alınmakta ise de bu onay sadece ilgili yıl için geçerli olmaktadır.  Takip eden yıllarda fazla mesai yaptırmak isteyen işverenin işçiden her yılbaşında yazılı onay alması gerekir. Fazla mesai yapmak istemeyen işçi verdiği onayı otuz gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunarak geri alabilmektedir. 
 
Yargı içtihatlarına göre, onay alınmadan fazla çalışma yaptırılması ve işçinin fazla çalışmayı kabul etmemesi halinde iş sözleşmesinin işverence feshinin geçerli nedene dayanmadığı kabul edilmektedir. (Yargıtay 9 HD 22.02.2010,2010/2551, 2010/4290)
 
Fazla saatlerle çalışma yaptırılması halinde işçi dilerse bu çalışmasının karşılığı olarak serbest zaman kullanabileceği gibi zamlı ücret de talep edebilmektedir;
 
  • İşçi, fazla çalışma yapıldığı her saat karşılığında bir saat otuz dakika, fazla sürelerle çalışma yapıldığında ise her saat için bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilmektedir. İşçi serbest zamanı altı ay boyunca ve çalışma saatleri içerisinde ücretinde herhangi bir kesinti olmadan kullanabilir. 

 

  • Ya da işçi dilerse her bir saat fazla çalışma için normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi; fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında ise normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesi suretiyle zamlı ücret alabilmektedir. 
 
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücreti çıplak ücret üzerinden hesaplanmaktadır. Ek ödemeler, primler ve sosyal yardımlar hesaba dahil edilmemektedir. İşçinin son brüt ücreti üzerinden değil her dönem için ayrı hesaplama yapılması gerekmektedir.
 
Kanun gereği fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler aşağıda bildirilmiştir;
 
 On sekiz yaşını doldurmamış işçiler
 Yeraltında ve maden işlerinde çalışan işçiler 
 Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler
 Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler
 Sağlık problemleri nedeniyle fazla çalışma yapamayacağı hekim raporu ile belgelenen işçilerdir. 
 
 
 
Ulusal Bayram Ve Genel Tatili Ücret Alacağı
 
Hukukumuzda belirli günlerin tatil günü sayılması kabul edilmiştir. Bu günlerde kural olarak çalışma yapılması yasak olmakla beraber, işin niteliği gereği toplu iş sözleşmesi ve iş sözleşmeleri ile çalışma yaptırılması mümkün olabilmektedir. Sözleşmede hüküm bulunmaması halinde çalışma yaptırılabilmesi için işçiden ayrıca onay alınması gerekir. 
 
Ulusal bayram ve genel tatil olarak kabul edilen günlerde (kısaca UBGT günleri)  işçilerin bir iş karşılığı olmaksızın o güne ait ücretleri tam olarak; çalışma yapmaları halinde ise ilaveten bir günlük ücreti üzerinden ödeme yapılmaktadır. UBGT gününde çalışan işçi bu şekilde 2 günlük ücrete hak kazanmaktadır.
 
UBGT ücreti çıplak ücret üzerinden hesaplanmaktadır. Ek ödemeler, primler ve sosyal yardımlar hesaba dahil edilmemektedir. Yerleşik yargı içtihatlarına göre UBGT ücretinin asıl ücrete dahil olduğu kararlaştırılamaz. (YHGK, 01.03.2017, 2014/22-2126, 2017/371)
 
Ulusal bayram ve genel tatil günleri kanunda sınırlı olarak sayılmıştır;
 
 
Ulusal Bayram Günü
 
29 Ekim Cumhuriyet Bayramı tek ulusal bayramımızdır. Bayram 28 Ekim günü 13.00’den itibaren başlamakta ve 29 Ekim günü devam etmektedir. 
 
 
Genel Tatil Günleri
 
Resmi Bayram Günleri; 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, 19 Mayıs Atatürk’ü Anma ve Gençlik ve Spor Bayramı ve 30 Ağustos Zafer Bayramı günleri resmi bayram günleridir. 
 
 
Dini Bayram Günleri; Ramazan Bayramı Arefe günü saat 13.00’den itibaren başlamak üzere 3,5 gündür. Kurban Bayramı ise Arefe günü saat 13.00’den itibaren başlamak üzere 4,5 gündür.
 
Diğer Tatil Günleri; 1 Ocak Yılbaşı tatili, 1 Mayıs Emek ve Dayanışma Günü, 15 Temmuz Demokrasi ve Milli Birlik Günü olarak kabul edilmiştir. 
 
UBGT günleri Cuma günü akşamı sona erdiğinde müteakip Cumartesi gününün tamamı tatil edilmektedir. 29 Ekim ulusal bayram günü resmi ve özel bütün işyerlerinin kapanması zorunludur. Diğer günlerde ise resmi kurum ve kuruluşlar tatil edilmekle beraber özel işyerleri, sözleşme ile özel hükümler koyabilmektedir. 
 
 
 
Hafta Tatili Ücret Alacağı
 
İş kanununa tabi işyerlerinde işçilere tatil gününden önce 63.maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük zaman dilimi içerisinde kesintisiz en az yirmidört saat hafta tatili verilmektedir. Hafta tatiline hak kazanabilmek için tatil gününden önceki iş günlerinde çalışmak ve çalışmış sayılmak gerekir. 
 
Kural olarak Pazar günü hafta tatilidir. Ancak durum ve koşullar imkân vermediği takdirde haftanın başka bir günü de hafta tatili verilmesi mümkündür.
 
Hafta tatilinin amacı işçinin yedi günlük bir zaman dilimi içerisinde dinlenmesidir. Bu sebeple; hafta tatilinin toplu olarak, örneğin onbeş günde bir kırksekiz saat kullandırılması kanuna aykırı kabul edilir. Bu şekilde yapılan çalışmalar fazla çalışma süresi kapsamında değerlendirilir. 
 
Hafta tatilinin kesintisiz yirmidört saat olarak kullandırılması gerekir. Hafta tatili bölünerek kullandırılamaz. Aksi takdirde yasal olarak hafta tatili hiç kullandırılmamış kabul edilir. (YHGK, 27.06.2019, 2016/2309, 2019/806;  Yargıtay 22 HD 24.09.2019, 2016/19619, 2019/17061; Yargıtay 9 HD 09.07.2019, 2016/31789,2019/15138) İşçi bu hakkından vazgeçemez. 
 
Çalışılmayan hafta tatili günü için işveren tarafından işçiye bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak ödenmektedir. Çalışma yapılması halinde ise bir günlük ücretine ilaveten yüzde elli zamlı günlük ücret tahakkuku yapılmaktadır. (Yargıtay 22 HD 02.04.2019, 2016/9612, 2019/7353;  Yargıtay 9 HD 27.05.2019, 2016/2851, 2019/12103)Başka bir deyişle işçinin hafta tatilinde çalışma yapması halinde toplam iki buçuk günlük ücret ödenmesi gerekir. Aylık ücretle çalışan işçinin hafta tatili ücreti, aylık ücretine dahil olduğu için tatil gününde çalışması halinde bir buçuk günlük ücrete hak kazanmaktadır.
 
Hafta tatilinin karşılığı olan ücret çıplak ücret üzerinden hesaplanmaktadır. Ek ödemeler, primler ve sosyal yardımlar hesaba dahil edilmemektedir. 
 
Hafta tatili ücreti çalışılan dönem ücreti üzerinden hesaplanmaktadır. Yargıtay kararlarında son ücreti üzerinden hesaplama yapılamayacağı ifade edilmektedir. (Yargıtay 22 HD 20.02.2019, 2017/20364, 2019/3831; Yargıtay 9 HD 27.04.2016, 13228/10547)
 
 
 
NETİCE OLARAK;
 
İşçinin gerek iş sözleşmesi devam ederken gerekse iş sözleşmesi sona erdikten sonra talep edebileceği işçilik hak ve alacakları ana hatları ile izah edilmiştir. Yasal sürecin takibi gerek işverene başvururken gerekse dava hazırlığı sürecinde hiç şüphesiz titizlikle yürütülmesi gerekir. 
 
 
KAYNAKÇA  
 
4857 Sayılı İş Kanunu
 
25425 Sayılı İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği 
 
Prof. Dr. Ömer Ekmekçi, Dr. Öğr. Üyesi Esra Yiğit, Bireysel İş Hukuku Dersleri, Oniki Levha Yayıncılık, Aralık 2020
 
Prof. Dr. Nuri Çelik, Prof. Dr. Nurşen Caniklioğlu, Prof. Dr. Talat Canbolat, Prof. Dr. Ercüment Özkaraca, İş Hukuku Dersleri, Beta Yayıncılık, Ekim 2021
 
D. Öğrt. Üyesi Gürün Karatepe, S. (2022). Türkiye’de İşçinin Ücret Alacağının Güvencesi, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 291-310. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2682996 
 
Dr. Öğrt. Üyesi Baki Oğuz MÜLAYİM, Dr. Öğretim Üyesi Aslıhan KAYIK AYDINALP, Fazla Çalışma Ücretinin Hesaplanması, Hacettepe HFD, 9(2) 2019, 412 – 451. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/857424
 
Şahin Çil (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi Tetkik Hakimi,) 4857 Sayılı İş Kanununa Göre Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma, Çalışma ve Toplum Dergisi, 2007/3, 57-79. https://www.calismatoplum.org/Content/pdf/calisma-toplum-1225-98800778.pdf
 
Büşra Kaplan (Avukat-Nevşehir Barosu), İş Hukukunda Ara Dinlenmesi ve Hafta Tatili, Hakemli Makale, Konya Barosu Dergisi , ORCID: 0000-0003-2380-9024, syf 41-85. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2939922