Fazla Çalışma
Fazla çalışma, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesine göre haftalık 45 saati aşan çalışmayı ifade eder;
Fazla çalışma ücreti
Madde 41- Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. 63 üncü madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.
İşveren haftalık kırk beş saatin altında çalışma süresi belirleyebilir iken, bu sürenin üzerine çıkamaz. Ancak ülkenin genel yararı, işin niteliği veya üretimin arttırılması gibi nedenler ile işverenin fazla çalışma yaptırması söz konusu olabilecektir. Madde hükmünde yer alan “gibi” kelimesi, benzer nedenler olması durumunda da fazla çalışma yaptırılmasının önünü açmaktadır.
İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’ne göre; bu nitelikteki çalışmanın öncelikli koşulu, işçinin fazla çalışmaya onay vermesidir. Söz konusu onayın ise her yılbaşında yazılı olarak alınması ve işçinin özlük dosyasında saklanması gerekir.
Madde 9- Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz.
Nitekim Yargıtay, her yıl çalışma onayı alınmayan veya her yıl yeniden onay vermeyen işçinin, iş sözleşmesinin işveren tarafından feshinin geçerli nedenle yapılmadığı kanaatindedir;
“Taraflar arasında yapılmış olan iş sözleşmesinin “Özel Şartlar” başlığını taşıyan 8.2.maddesinde “işveren, gerekli gördüğü taktirde, işçi, iş saatleri dışında veya tatil günlerinde (bayram, genel tatil ve hafta tatili )çalışmayı kabul eder.” kuralına yer verilmiş ise de, fesih tarihi itibariyle yürürlükte bulunan 4857 sayılı İş Kanunu'nun 41.maddesi ve bu maddeye dayanılarak çıkarılan yönetmelik uyarınca fazla mesai için her yıl yeniden işçinin muvafakatinin alınması gerekir. Bu nedenle, sözleşmede fazla mesai yapmaya davacının rıza gösterdiğine ilişkin hükmün ancak ilk yıl için geçerli olduğu kabul edilebilir. Davacının yapmadığı iddia edilen fazla mesainin zorunlu olmadığı ve ayrıca davacının diğer işçileri bu yönde teşvik veya tehdit ettiğine dair dosyada inandırıcı delil de bulunmadığı anlaşıldığından feshin geçerli neden olmadan feshedildiği kabul edilmelidir.” (T.C. YARGITAY 9. H. D. E. 2006/10028 K. 2006/13006 T. 8.5.2006)
Denkleştirme Süresi
İş Kanunu’na göre haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilirken, buna bir takım denkleştirme ve sınırlamalar getirilmiştir. Yürürlükteki mevzuatta yer alan denkleştirme sistemi ile iş süresinin fazla olması durumunda, haftanın diğer günlerinde yapılan eksik çalışma ile çalışma süreleri denkleştirilebilmektedir. Yine kanuna göre denkleştirme esası iki aylık süre için belirlenmiştir;
Çalışma süresi
Madde 63- Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. (Değişik üçüncü cümle: 6645 - 4.4.2015 / m.36) Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saattir.
Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. (Ek cümle: 6715 - 6.5.2016 / m.3) “Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilir.”
Yukarıdaki madde hükmünden anlaşılacağı üzere; İş Kanunu ile günlük 11 saatlik çalışma sınırı, fazla çalışmanın üst sınırı olarak belirlenmiştir. Fazla çalışma sınırı ayrıca günlük 3 saati, yıllık 270 saati geçmemelidir. Kanunda emredici olarak düzenlenen ilgili hükme göre; bu süreyi aşan çalışmaların denkleştirmeye tabi tutulması, zamlı ücret ödemesi veya serbest zaman kullandırılması bile söz konusu değildir.
Zorunlu veya Olağanüstü Nedenle Fazla Çalışma
Bunların dışında, işçinin rızasına tabi olmayan fazla çalışma “zorunlu nedenlerle fazla çalışma” olarak kanunda belirtilmiştir. Zorunlu nedenlerle fazla çalışma, bir arızayı gidermek veya muhtemel bir arızayı önlemek amacı ile veya zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması halinde yapılabilecektir. Bu duruma doğal afetler de örnek verilebilir.
İşçinin onayını gerektirmeyen bir diğer durum ise olağanüstü nedenler ile fazla çalışmadır. Olağanüstü nedenle fazla çalışma ise ülkede bir seferberliğin olması durumunda ortaya çıkar. Bu hallerde, fazla çalışma yapacak olan yerleri ve çalışma sürelerini yurt savunması sebebi ile Bakanlar Kurulu belirler. Bu işyerleri kamu kurumları olabileceği gibi, özel sektör de olabilir. Ayrıca, Bakanlar Kurulu çalışma saatini belirlerken süreyi işçinin en çok çalışma gücüne kadar çıkarabilir.
Fazla Çalışma Ücreti
Fazla çalışma durumunda her bir saat için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda ise yine yukarıda belirtilen esaslar dâhilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılır. Fazla sürelerle çalışmalarda ise her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.
Taraflar sözleşme ile madde hükmündeki oranın altında bir oran belirleyemezler, ancak bu oranın üzerine çıkabilirler. Hesaplanacak olan fazla çalışma ücreti, çalışılan dönem ücreti üzerinden hesaplanır. Fazla çalışma hesaplamasında yüksek çıkan miktar sebebi ile Yargıtay tarafından hakkaniyet indirimi uygulanmaktadır. Ancak fazla çalışma takdiri delil olan tanık anlatımı yerine yazılı deliller ve işveren kayıtları ile ispatlanırsa böyle bir indirime gidilmemektedir.
Fazla Çalışmayı Serbest Zaman Olarak Kullanma
İş Kanunu’nda fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçiye, ücret yerine serbest zaman kullanma hakkı da getirilmiş olup; işçi dilediği takdirde, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
Serbest Zaman
Madde 6 —Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
İşçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.
İşçinin bu kanundan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.
Sözleşme ile bu sürelerin arttırılması mümkündür ve tercih hakkı tamamen işçiye bırakılmıştır. Bu sebeple işverenin, işçiyi serbest zaman kullanmaya zorlaması söz konusu değildir.
İlgili maddenin 2. ve 3. fıkrasından da açıkça anlaşılacağı üzere, işçinin serbest zaman kullanması talep etmesi durumunda bu talebini 6 ay içerisinde yazılı olarak işverene iletmesi gerekir. Taleple birlikte, işverence belirlenen bir tarihten itibaren serbest zaman kullanılabilecektir. Madde metninden anlaşılacak son husus ise, serbest zamanın işçi tarafından aralıksız kullanması durumudur.